درباره جشن مهرگان، سنتی ترین جشن ایران بیشتر بدانید

مهرگان و یا جشن مهر، یکی از جشن های ایران باستان است. زرتشتی ها اولین کسانی بودند که این روز را جشن گرفتند. این جشن برای بزرگداشت یازاته میترا که مسئول دوستی و محبت است برپا میشود. نام مهرگان از نام پارسی میانه Mihrakan/ Mihragan که خود این نام هم از پارسی باستان Mithrakana گرفته شده است. این جشن با اعتدال پاییزی پیوند دارد و در روزهای نخستین پاییز برگزار میشود؛ اما در طول زمان تاریخ این روز دست خوش تغییرات بسیاری شده است. امروزه زرتشتیان جشن مهرگان را ۱۰ مهر ماه شروع میکنند و تا روز ۱۶ مهر ماه ادامه میدهند. تاریخ جشن مهرگان ۱۴۰۲ در ایران، ۱۶ مهر است. جشن مهرگان از جمله جشن های باستانی است که در بین ایرانیان خارج از کشور هم محبوبیت بالایی دارد. اگر میخواهید بیشتر درباره جشن مهرگان و تاریخچه آن بدانید، در ادامه این مقاله با ما همراه باشید.

تاریخچه جشن مهرگان

مهرگان جشنی ایرانی است که به احترام یازتا ( الوهیت فرشتگان) زرتشتی میترا برگزار میشود. در زمان امپراتوری هخامنشی (۳۳۰-۵۵۰ قبل از میلاد)، رعایای ارمنی پادشاه ایران هر سال در جشن مهرگان به او ۲۰۰۰۰ اسب هدیه میدادند. در زمان امپراتوری ساسانی (۲۲۴- ۶۵۱)، مهرگان دومین جشن مهم بود که پس از نوروز قرار داشت. به دلیل ارتباط شدید این دو جشن با یکدیگر و نقش پادشاهی ایران، فرمانروایان ساسانی معمولا در مهرگان و یا نوروز تاجگذاری میکردند.

در قرن چهارم قبل از میلاد، این جشن به عنوان یکی از جشن های روز نامگذاری میشد. در ایران امروز هم با اینکه عمده مردم مسلمان هستند، مهرگان یکی از دو جشنی است که توسط مردم برگزار میشود. مهرگان تقدیم به میترا ( مهر امروزی) و تیرگان ( تقدیم به تیشتریا). جشن های نامگذاری جشن هایی هستند که در روزی از سال که نام روز و نام ماه به یک خدای خاص تلاقی میکنند، برگزار میشوند. روز مهر در ماه مهر مطابق با روزی بود که کشاورزان محصولات خود را برداشت میکردند. همچنین آنها این حقیقت را جشن میگرفتند که اهورامزدا برای زنده ماندن در ماه های سرد آینده به آنها غذا میدهد.

مهرگان صرف نظر از اینکه کدام تقویم رعایت شود، در ۱۹۶ امین روز سال قرار می گیرد. برای جزئیات نحوه محاسبه این تاریخ، مبنای تاریخ را در زیر ببینید: برای تقویم هایی که ۲۱ مارس را به عنوان روز نوروز یا سال نو دارند (یعنی در گونه های فسیلی و باستانی تقویم زرتشتی و همچنین در تقویم مدنی ایرانی)، مهرگان در ۲ اکتبر است اما بر اساس تقویم جلالی مهرگان در ۸ اکتبر می افتد.

در کتاب دستورات البیرونی در قرن یازدهم در روزهای دیگر جشنواره ذکر میکند، یک انجمن حکایتی محلی را برای توصیف مهرگان با قطعه ای از داستانی فولکلور ایرانی تکرار میکند: در این روز فریدون مغلوب شد؛ ضحاک خبیث او را در کوه دماوند حبس کرد. این قطعه از افسانه بخشی از چرخه بزرگتری است که مهرگان را با نوروز پیوند میدهد. دهاک بر جمشید پیروز شد( که در افسانه ها عید نوروز و یا سال نو) را برپا میکنند. فریدون بر ضحاک پیروز شد و تعادل بازگشت. مصادف شدن مهرگان با قطبیت بهار\پاییز، کاشت\برداشت و چرخه زایش و تولد از بیرونی دور نمانده است؛ زیرا همانطور که وی خاطرنشان کرد “مهرگان را نشانه رستاخیز و پایان جهان میدانند، زیرا در مهرگان هرچه رشد کند به کمال میرسد.”

جشن مهرگان در ایران باستان

جشن مهرگان در ایران باستان به شکلی عجیب برگزار میشود. مهرگان نه تنها زمان برداشت محصول بود، بلکه زمان جمع آوری مالیات هم بود. بازدیدکنندگان از بخش های مختلف امپراتوری ایران، هدایایی برای پادشاه ایران میاوردند و همگی آنها در جشنواره ای پرجنب و جوش نقش داشتند. جشن مهرگان در دوران پیش از اسلام و اوایل ایران اسلامی با همان شکوه و عظمت نوروز برگزار میشد. رسم بر این بود که مردم برای پادشاه خود و به یکدیگر هدایایی می فرستادند یا می دادند. افراد ثروتمند معمولاً سکه‌های طلا و نقره می‌دادند، قهرمانان و جنگجویان اسب می‌دادند و دیگران با توجه به توان مالی و توانایی‌شان هدیه می‌دادند، حتی به سادگی یک سیب. کسانی که به اندازه کافی خوش شانس باشند با هدایایی به فقرا کمک می کنند.

هدایایی بیش از ده هزار سکه طلا به دربار سلطنتی ثبت شد. اگر هدیه دهنده بعداً نیاز به پول داشته باشد، دادگاه دو برابر مبلغ هدیه را برمی گرداند. پادشاه ها در ایران معمولا دوبار در سال سخنرانی میکردند: یکی در نوروز و دیگری در مهرگان. شاه ردای خز میپوشید و تمام لباس های تابستانی خود را به فقرا میبخشید. پس از حمله مغول به ایران، جشن مهرگان محبوبیت خودش را در بین عامه مردم از دست داد. اما زرتشتیان یزد و کرمان هنوز هم این روز را مانند عید نوروز جشن میگیرند. بر اساس آنچه در تاریخ و فلسفه و زمان مهرگان گفته شده که میتوان گفت مهرگان دارای سه بعد خورشیدی یا طبیعی، اسطوره ای و یا دینی است.

مهرگان خورشیدی یا طبیعی

فردوسی و ناصر خسرو از جمله کسانی هستند که مهرگان را آغاز مهر و روز اعتدال پاییزی میدانستند. دلیل این نامگذاری علاوه بر تقدس خورشید که دوره های طولانی در تاریخ ایران کشت و کار و کوچ بر مبنای همین فصل ها اتفاق میفتاد؛  در تمدن کاریزی برای سنجش زمان به ابزار دقیقی بنام فنجان یا پنگان نیاز داشتند و بر اساس آن ساعت آبی دقیقاً زمان برابری شب و روز و طولانی‌ترین روز و طولانی‌ترین شب را متوجه می‌شدند.  بنا بر این برای هر ۴ پدیده خورشیدی جشن‌هایی داشتند. برای پدیده خورشیدی اعتدال بهاری جشن نوروز وبرای انقلاب تابستانی جشن چله تموز و برای انقلاب زمستانی جشن شب یلدا یا شب چله و برای پدیده خورشیدی اعتدال پائیزی جشن سَر برج میزان یا جشن مهرگان داشتندبنا بر این مهرگان همچون نوروز بر اساس اعتدال کیهانی است.

مهرگان اسطوره ای

گئومات مغ، بر طبق کتیبه های بیستون از جمله ستمگرانی بود که بر مردم ستم های فراوانی میکرد،‌ ثروت مردم را چپاول میکرد و نیایشگاه های آنها را نابود میکرد.  باعث شد تا بنا بر داستان کهن ضحاک و فریدون، پیروزی نیکی بر بدی در این تاریخ روایت شود و از آن دوران به بعد، مهرگان را روز پیروزی کاوه آهنگر و بر تخت نشستن فریدون شاه بدانند.

مهرگان دینی

کومون خاورشناس و دانشمند بلژیکی در کتاب” آیین میترا” میگوید:‌ بدون تردید، جشن مهرگان که در کشورهای روم باستان روز پیدایش خورشید نامیده میشود. در این روز شمار زیادی از عیسویان پیش از عیسی مسیح به آیین مهرپرستی گرویدند و پس از گسترش دین مسیح در اروپا، روز زایش مسیح قرار داده شد. در ایران که از دوره هخامنشی دین زرتشتی در غرب کشور همچون شرق چیره شد، میترا از مقام بزرگ‌ترین خدای آریایی تنزل کرده و یکی از آفریدگان اهورا مزدا دانسته شد. از دوره اردشیر دوم هخامنشی، میترا در کنار آناهیتا به عنوان پروردگاری بزرگ ستایش می‌شد. زرتشتیان در جشن‌های برابری روز و ماه ایزد مربوط را ستایش می‌کردند.

جشن مهرگان در ایران امروز

در ایران امروز، مردم در جشن مهرگان لباس های نو میپوشند و میز تزئینی و رنگارنگ میچینند. کناره های سفره با مرزنجشو تزیین میشود. نسخه ای کوچک از کتاب اوستا، آینه، ساعت ، سرمه دان ( خط چشم سنتی یا همان سرمه) همراه با گلاب، شیرینی، گل، سبزیجات و میوه ها، به ویژه انار و سیب روی میز گذاشته میشود. مغزهایی مانند بادام و پسته، چند سکه نقره و دانه های نیلوفر آبی را در ظرفی از آب معطر با عصاره مرزنجش قرار میدهند.

در هنگام ناهار که مراسم شروع میشود، همه اعضای خانواده در مقابل آینه می ایستند و به دعا و نیایش میپردازند،‌ شربت مینوشند، فال نیک میگیرند و حتی سرمه را به دور چشم هم میکشند. مشتی از دانه های مرزنجوش وحشی، نیلوفر آبی و آلو قندی برمیدارند، در حالیکه یکدیگر را در آغوش میگیرند و آنها را روی سر یکدیگر میریزند.

در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۱ مصادف با جشن مهرگان، سلسله مراسمی در سراسر ایران برگزار شد. این مراسم در استان های تهران، یزد،‌کردستان، آذربایجان غربی، زنجان، سیستان و بلوچستان، اصفهان، بوشهر، خراسان شمالی و گلستان برگزار میشود.